Navigacija
Nakon sloma hladnog rata i obnove kapitalizma 1990-ih skoro sve balkanske države bile su suočene i sa restauracijom presocijalističkih monarhija.
Premda bivši monarsi i njihovi naslednici nisu skrivali želju za povratkom na vlast, njihove pretenzije bile su ipak različite. Bugarski prestolonaslednik Simeon II priklonio se republikanskom ustavu i postao predsednik vlade Bugarske. Crnogorski princ Nikola Petrović izjasnio se kao republikanac i obećao da neće otvarati pitanje monarhije. I rumunski kralj Mihailo priznao je republiku i zauzvrat postao ambasador. Kralj Konstantin napustio je Grčku 1967, gde je monarhija ukinuta referendumom 1974, a sve do skora kralju je bio zabranjen povratak. U Albaniji je takođe 1997. na referendumu propao povratak kralja Leke I. U Jugoslaviji je na isti način monarhija ukinuta još 1945 na referendumu, ali se prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević 1990-ih vratio u zemlju, a 2000. godine službeno mu je i vraćen posed.
Posmatrano u još širim kontinentalnim okvirima, osim Huana Karlosa I, koji je 1975. nakon Frankove smrti krunisan u Španiji (gde je monarhija bila zbačena 1931), u Evropi nije bilo restauracije monarhije. Može li kriza na Balkanu obnoviti monarhiju i u kakvom sklopu se u Srbiji obnavlja monarhizam?
U srpskom kolektivnom pamćenju, u službenoj slici prošlosti i kod srpske poslesocijalističke istoriografije obnavlja se slika monumentalne nacionalne prošlosti. Deo monumentalne istorije, u Ničeovom smislu, jeste srpska monarhija kao znamen nacionalnog identiteta i jedinstva, ali su to i raznovrsna zalaganja za obnovu monarhije. Obnova interesovanja za monarhiju jeste rezultat tesnog prožimanja novostvorenog kolektivnog pamćenja i istorije. Ove dve vrste društvene svesti kod srpske istoriografije danas se prepliću, premda im je saznajna i integrativna uloga oprečna. Dok je pamćenje apsolutno, istorija uočava samo relativno. U jezgru istorije je kritička rasprava, a pamćenje zadržava sadržaje koji pomažu integraciju grupe. Istorija je stalna sumnja u pamćenje, ona nastoji da ga razbije. Razvoj istorije je njena permanentna sekularizacija. F.Niče i P.Nora su jasno uočili da kritička istorija ne slavi, već detronizuje, dok pamćenje sakralizuje. Kritičku istoriju ne zanima društvena uloga niti negovanje slavnih identiteta, već racionalna rekonstrukcija prošlog.
Tome nasuprot, svako kolektivno pamćenje, koje ističe izabrana zbivanja kao osećajna i vrednosna središta pamćenja, jeste u isto vreme moralizacija prošlosti. Istraživanja svetle nacionalne prošlosti najlakše se podvrgavaju imperativima kolektivnog pamćenja. U renacionalizovanom kolektivnom pamćenju više nema mesta za stradanja komunista, već samo za žrtve njihove politike. U poslesocijalističkim istraživanjima prošlosti, koja se i dalje zaklanjaju Rankeovim načelom wie es eigentlich gewesen, nije teško raspoznati mobilizaciju pamćenja zbog obeležavanja moralnih zahteva. Da li je boom pamćenja prevaziđenih ustanova nacionalne države u Srbiji danas zamena za hladnu kritičku istoriju nacije, i da li pamćenje danas postaje nova “svetovna religija”, zamena za metafiziku, sa novim osećajnim potencijalom koji se lako politizuje ? Odmah treba reći da ima i skrivenih oblasti između istorije i pamćenja, a ne prepoznati ih znači biti pozitivistički slep i upasti u zamku postmodernizma u kojoj su sve krave crne (sve je tobože konstrukcija). Hobsbaum piše o sivoj zoni između pamćenja i istorije, kao ničijoj zemlji. Najbliža prošlost uvek skriva najviše iznenađenja i ona je najteži deo prošlosti za istoričare. Bez distance, vidimo onako kako želimo da vidimo, kako nas interesi nose. Ipak na ovom mestu nas ne zanima napetost između pamćenja i istorije, već prodor savremenog kolektivnog pamćenja u istoriografiju, tj. ona uloga prošlosti u istoriji o kojoj je Habermas govorio kao o “javnoj upotrebi istorije” (Habermas 1987). Drugim rečima, u kakvom sklopu se odvija nova restauracija, tj. vraćanje presocijalističkim vrednostima iz prve polovine 20.veka?
Na početku treba reći da nije lako razdvojiti istorijske od neistorijskih vrednosti, jer se u provali “novog” skrivaju mnogi arhaizmi. Domaća postmoderna oživljava čak i fašizam, a zagovornici ljudskih prava i pravne države brane crkvu i monarhiju kao ključne nacionalne ustanove. Uprkos haosu mogu se donekle razdvojiti sadržaji kolektivnog pamćenja, koje je društvenointegrativne prirode, od sadržaja kritičke istorije, koji su saznajnog karaktera. Uz malo kritičnosti nije teško uočiti nadmoć prvog oblika svesti koje se kostimira naukom. Ali čak i kada se raspozna prilično normalizovana savremena hegemonija kolektivnog pamćenja nad istorijom, treba se dobro napregnuti da bi se uočilo šta je u prošlosti vredno znanja i očuvanja i šta je od ideja i ustanova podsticalo razvoj shvaćen kriterijima modernizacije.
Strepnja u istoriografiji se javlja kada istorija otkrije da je žrtva pamćenja, koje nastoji da prevlada. Grubo rečeno, razvijenog opreza ove vrste u savremenoj srpskoj misli o prošlosti nema. To se može uočiti samo kada se poredi domaća situacija sa evropskim okruženjem, a ne onda kada se ravnamo prema vlastitim kriterijima ili kada se poredimo sa najbližim susedima.
Transnacionalna politička kultura, koju nosi globalizacija, stvara novu kulturu sećanja u kojoj se herojska dela iz prošlosti sve više raspoznaju kao konstruisani mitovi. Premda i globalizacija nosi različite oblike fragmentizacije, i u direktivnom obliku nameće saobražavanje centru procesa, nepoštovanje njenih pravila u osnovi vodi periferijalizaciji. Globalizacija je u Evropi podstakla rušenje različitih nacionalnih mitova, jer etnocentrizam koči tržište i kretanje multinacionalnog kapitala. Kada svetla prošlost i ponos izgube integrativnu snagu traže se druga sredstva politike. Ponos više nije sredstvo mobilizacije, a nikada nije ni bio poluga kritičke istorije. Svako slavljenje prošlosti guši budućnost, a monumentalizacija sputava kritičnost. Razilaženje Zapadnog Balkana i Evrope krajem 20. veka pokazuje, između ostalog, i to kako posleherojska kultura globalizacije nije spojiva sa monumentalizacijom istorije. Novi milenij nameće nove okviri pamćenja, tj. nove potrebe koje oblikuju viđenje prošlosti.
Nova kultura sećanja traži nove prioritetne tačke sećanja u prošlosti, kao graničnike novih vrednosti. Od karaktera potreba zavisi dubina i vrsta prerade istorije, ali i oštrina u razlikovanju trajnog od efemernog u prošlosti. Svedoci smo sapostojanja protivrečnog i nepredvidivog procesa globalizacije s jedne i tvrdokorne balkanizacije s druge strane. Ova napetost nije uvek vidljiva jer se ideološki neutralizuje. Uprkos neprozirnosti sukoba globalnog i lokalnog, prilično je upadljiv novi osećajni nacionalni poredak sećanja u kom etnička pripadnost nameće restaurativno-monumentalni obrazac prerade prošlosti. Svedoci smo restauracije “prekomunističkih kostura” u nacionalnim istorijama, koji istovremeno razvijaju snažne mehanizme zaborava. Jedan od tih kostura čine različiti pokušaji rehabilitovanje srpske monarhije u opštem sklopu globalizacije. Nije reč samo o izričitim zahtevima za restauracijom krune, nego i o široj obnovi konzervatizma u čijem je jezgru monumentalizacija nacionalne i konfesionalne prošlosti.
U Istočnoj Evropi došlo je do eruptivne provale prošlosti, svuda je nacionalizam relativisao dotadašnji osnovni antifaštički državno legitimacijski okvir. Konstituisanje novih nacionalnih država tražilo je izmišljanje i doterivanje presocijalističke monumentalne prošlosti. Dok je na Zapadu prošlost desakralizovana (oslobođena hladnoratovskog pritiska), na Istoku je grčevita potraga za osnivačkim mitovima i novim nultim časom, početkom autentične istorije. Jedan oblik novog osnivačkog mita u Srbiji jeste i revalorizacija monarhije. Monumentalizacija monarhije je druga strana relativisanja antifašizma. Da bi se sa monarhije skinula senka izdaje zbog bekstva iz zemlje 1941, potrebno je antifašizam proglasiti za iracionalni bunt, a kvislinštvo za razumnu nacionalnu politiku. Ili kako je jedan savremeni monarhista (M.Bećković) rekao: ” U Jajcu je 1943. godine izgubljeno Kosovo, porečeno Takovo, oboren Lovćen i poništen Oplenac”. Rečju, slom monarhije je sinteza i vrhunac sveukupne srpske martirologije. Poraz monarhije nije samo nacionalno-državni diskontintinuitet, nego i važna ponosna karika u lancu srpskih žrtava. A pošto je svako trpljenje zaloga budućeg spasenja, to je rojalistička martirologija važan segment monarhističke ideologije. Slika pasivne srpske monarhije kao komunističke žrtve svakako nije dovoljno politički ubedljiva, pa je zato nužna dodatna revizija. Preradom prošlosti treba izgraditi čak i aktivnu antifašističku sliku srpske monarhije. Naime, da bi se neutralizovala uvrežena slika kralja kao izdajnika, jer je iz Nikšića odleteo još u toku vojnog rasula aprila 1941, a koju su komunisti vešto instrumentalizovali i trajno kastrirali boračku harizmu dinastije, treba sada bar njegove trupe uključiti u antifašizam.
Najnoviji, samo naizgled oprečni obrazac spasavanja časti monarhije jeste pokušaj uključivanja monarhijskih četnika u antifašistički oružani pokret. Četnici nisu samo antifašisti, nego navodno i prvi antifašisti u Srbiji. Nije teško videti da je cilj pomenutih konstrukcija umanjivanje značaja komunističkog otpora fašizmu, a time i potkopavanje legitimnosti komunističke vlasti. Na Balkanu je borački učinak uvek bio najviši suverenitet vlasti. A kastriranje ratne harizme direktno je vodilo sunovratu s vlasti. Monarhistička reakcija verovatno je aktuelnija danas i otuda što je socijalizam desakralizovao nacionalne mitove, pa se i slava monarhije, kao oblik nacionalnog mita, sada obnavlja i kao izraz zasićenosti dekretiranom komunističkom slikom prošlosti. U sklopu odmrzutog sećanja na Drugi svetski rat rat i stanje nakon njega, grade se nove dogme o nacionalnim junacima u monarhističkom i o izdajnicima u antimonarhističkom sklopu.
Ne treba ni podsećati da svaka monumentalna istorija počiva na dogmama. Jedva da je potrebno pominjati da se kritičko gledanje na nacionalnu prošlost razlikuje od monumentalne istorije. Ovo prvo podrazumeva zaborav monumentalnosti vlastite grupe. Slojeviti kritički pristup prošlosti razara društvenointegrativne iracionalne iluzije i problematizuje idejni sklop u kom one mogu jedino da opstanu. Niče je zapazio da je težnja za uspostavljanjem istorijske pravednosti “užasna vrlina jer uvek podriva i ruši ono živo” .
Njoj nasuprot, suđenje kritičke istorije uvek je detronizovanje monumentalnih privida i rasterećenje sadašnjice od imperativa prošlosti. U ovom prilogu biće reči samo o jednom segmentu savremene restaurativne srpske kulture sećanja, monarhističkom. Zato najpre treba (1) definisati suštinu monarhije uopšte, zatim (2) ukratko prikazati osobenosti srpske novovekovne monarhije, i (3) novu poslesocijalističku monarhističku kulturu.
Ono što svako pamćenje čini simbolički i politički uspešnim jeste njegova neodređenost,tj. mogućnost različitog akcentovanja i tumačenja. Neusaglašeno i različito tumačenje suštine monarhije dodatno usložnjava sukobe oko njenog značanja. Zbog nedoumica koje se javljaju u savremenim raspravama oko suštine monarhije trebalo bi objasniti ključni sadržaj ovog pojma koji se provlači kroz njegove različite istorijske oblike. Monarhija je državni oblik kojim rukovodi jedna fizička volja koja se ne može izvoditi iz bilo koje druge zemaljske volje. Monarh je iznad države, a time i izvan pravnog sklopa, pa je njegova vlast privatnopravne prirode. Nema monarha sa ograničenim mandatom, a teokratija i patrimonijalizam su rodno tle monarhije. Monarhija je istorijski najtrajniji oblik lične vlasti, a monarhijsko političko-porodično nasledno pravo je najčvršće institucionalizovani kontinuitet lične vlasti. Lična državna vlast označava različite oblike nepodeljene vlasti koji ne počivaju na pokoravanju bezličnom opštem zakonu podjednako obaveznim za sve pripadnike društva, već na pravilima koja se izvode iz ličnog poštovanja poglavara. U pravnom pogledu ličnu vlast karakteriše: (1) postojanje autonomnog, manje ili više patrimonijalnog prava poglavara koje nema opšti karakter, i (2) u prostornom i vremenskom pogledu neograničena ovlašćenja poglavara i nepostojanje nezavisnih ustanova za kontrolu njegove vlasti.
U monarhijskom načelu su u neprerušenom vidu ispoljeni nepogrešivost i neodgovornost kao čvorni sadržaji lične vlasti. Materijalni sadržaj ovog načela podrazumeva da se nijedna politička borba ne sme usmeravati protiv krune, jer je neophodno održavati njen apsolutni autoritet radi jedinstva države. Istoričari monarhijskog prava pokazali su različite istorijske oblike neodgovornosti prisutne u njemu (Hauke 1913; Kantorowicz 1990). Helenski bazileus bio je potčinjen samo bogovima i u osnovi neodgovoran. Rani rimski kraljevi i potonji imperatori, kao i vizantijski vasilevs, bili su još neodgovorniji. Vlast rimskog cara počivala je na kolegijalnim službama bez regulisane odgovornosti. Doduše, ni u rimskoj republici magistrati nisu bili među sobom odgovorni, već je garantija državnog uređenja bio kratak i omeđeni rok službe. U Rimu i Vizantiji dizanje na tron i obaranje careva, tj. sprovođenje “volje naroda”, nije bilo pitanje prava, već moći. Moćni uzurpatori proglašavani su carevima sa ili bez božje pomoći. Tek će u Srednjem veku struktura lenskog feudalizma donekle ograničiti neodgovornost monarha, jer je aristokratija shvatala svoju dužnost i vernost samo kao ugovor na temelju lenskog prava. U Zapadnoj Evropi u ovom periodu neodgovornog monarha ograničavala je i vrhovna vlast pape. Uprkos postojanju više centara moći, u Srednjem veku doktrina monarhomaha (o odgovornosti i kažnjivosti monarha) bila je nemoćna.
Nema monarhije bez crkvenog posvećenja. Sakralno društvo traži sakralnog vladara, a u mističnom sklopu Hristovog kraljevstva često je nejasno gde prestaje crkvena, a gde počinje svetovna podložnost. Kod monarhije je vidljiva sprega ovozemaljske pravde i svetog poslanstva, pa je i pravdanje monarha transcedentne prirode. Božja milost dugo je suzbijala svako pravo na otpor. Zato ni odnosi kraljeva sa ostalim moćnim grupama u pravnom smislu nikada nisu bili jasno regulisani, pa ni klauzura o odgovornosti monarha nikada nije mogla steći jasan i čvrsti oblik. Učenje o vlasti po milosti božjoj bila je složena i rastegljiva hijerokratska ili cezaropapistička idejna tvorevina koja se mogla različito akcentovati i prilagođavati interesima konkretnog vladajućeg klasnog saveza. Uvek je u božjem mandatu kralja prisutno večno nezavisno pravo koje se ne može izvesti iz volje podvlašćenih. Iako je kralj smrtan njegovo dostojanstvo i političko biće su besmrtni. U krajnjoj instanci teokratsko-monarhijska legitimnost ne počiva na volji podvlašćenih već na iracionalnom božanskom mandatu. Ni vlast ni narod nisu suvereni, već bog. Vladar i podvlašćeni su u svim monarhijama uklopljeni u teokratsku zamisao o suverenitetu i podvrgnuti iracionalnom i transcedentnom božanskom pravu, koje tumači manje ili više samostalna verska ustanova.
Dakle, kod svakog pravdanja vlasti preko božje milosti, monarh se razlikuje od republikanskog magistrata po tome što i njegovo subjektivno vladajuće pravo (a ne samo neotuđive prerogative monarhije kao ustanove) izvire iz božjeg htenja i nastaje bez sudelovanja ljudske volje. Najkonkretniji izraz ove ideologije je shvatanje o urođenom vladajućem pravu dinastije.
Sve do danas doktrina o neodgovornosti monarha nije napuštena. Da bi se kruna izuzela od dnevne politike, kraljevi se izuzimaju iz nadležnosti civilnog sudstva, i nikakav propust im se ne može staviti u krivicu. To je katkada pravdano ideologijom o vlasti po božjoj milosti (klasični), a katkad učenjem o društvenom ugovoru (prosvećeni apsolutizam) koje je imalo isključivo ukrasnu ulogu. Čak su i neki klasici konstitucionalizma i pravne države bili slabi prema monarhiji. Monteskje je pisao da je rđav savet monarhu kažnjiv, ali se samom monarhu ne može suditi. B.Konstan je tvrdio da kralj ne može grešiti, Jelinek je pisao da položaj monarha kao vrhovnog organa, od koga ishodi sva vlast, nije spojiv sa odgovornošču, a Gerber se zalagao za pravnu zaštitu integriteta monarha. Okolnost da je monarhijska krvna harizma uvek bila genetski hazardna, jer je na vlast preko nasleđa mogao dospeti genije, ali i zvekan, pravdana je višim imperativima državnog ili nacionalnog jedinstva. U oba slučaja trebalo je negovati iluziju o njegovoj nepogrešivosti. U stvarnosti monarsi su najčešće posedovali samo ono što se naziva božanski diletantizam.
Ipak u istoriji neodgovorni vladar nije uvek bio goli uzurpator jer su neodgovornost monarha prihvatale ostale uticajne grupe iz različitih razloga. Najčešće je to bila kriza i rat. Još je naime u Rimu važilo da je zbog bezbednosti države neophodno da za vreme vršenja službe magistrati budi sveti. U nestabilnim srednjevekovnim državama učiniti državnog poglavara odgovornim značilo je detronizaciju i unošenje revolucije u ustav. Za legitimiste bilo je to rušenje idejnog i realnog autoriteta, nered i krv. U novovekovnim konstitucionalnim monarhijama stav o neodgovornosti monarha takođe je izričit. Jelinek je otvoreno priznavao da svuda gde je zamisao državnog jedinstva jasno izražena, u suštini pojma monarha leži neodgovornost. Za razliku od monarha, predsednici republike izričito su podvrgnuti jurisdikciji. Pošto nisu božji izaslanici, njihova smena nije potresala državu. Republikanski poreci štitili su se od rasula stvarajući čvrsta pravila smene poglavara, a ne time što bi ove smene sprečavali. Međutim, u određenim kriznim situacijama republika, kada bi položaj vladajućih grupa bio ugrožen, svesno je prihvatana neodgovornost vladara da bi se sprečilo državno rasulo. Kultovi fašističkih i nekih socijalističkih vladara takođe su oblici pravdanja neodgovorne vlasti. Danas se neodgovorni monarh javlja kao garant željenog nacionalnog jedinstva.
Monarhije mogu biti različite uprkos osnovnoj neodgovornoj strukturi svake od njih. Monarhija raspolaže velikom sposobnošću prilagođavanja različitim istorijskim i socijalnim prilikama, pa su različito organizovane države spojive sa pojmom i suštinom monarhije. Važan izvor elastičnosti monarhije jeste način njenog pravdanja preko božje milosti. Harold Laski je davno zapazio da se metafizički sadržaj britanske krune otima racionalnoj kritici. Pored toga, kao i svi drugi politički oblici i monarhija se oblikuje u sklopu konkretne političke kulture i protivrečnosti prostora. Novovekovna srpska monarhija formirana je u sklopu patrijarhalnog društva, a orijentalni (ruski i osmanski) cezaropapizam dao joj je naročitu boju. Ona se osvedočavala uglavnom u ratovima i bila je lišena duge dinastičke krvne harizme, a katkad i božje milosti. Prve vladare nezavisne Srbije narod je birao u ustanku, a sve dok je Srbija bila vazalna, ovi su postavljani po milosti sultana. Milost sultana zamenjivala je milost hrišćanskog boga i njegovog opunomoćenika – patrijarha. Turski sultan je dugo izlivao milost na vazalnu srpsku vladarsku kuću. Srpske dinastije, izrasle iz stočnih trgovaca, nisu, doduše, bile uvezene (kao kod ostalih mladih balkanskih država 19. veka), iako je početkom 19. veka srpska kruna nuđena Habzburzima, ali su ipak bile harizmatski nestabilne. Okolnosti da je samo Srbija u svom okruženju imala neuvezene dinastije kod nekih stvara osećaj etničke superiornosti, ponosa i samozadovoljstva jer je to tobože dokaz državotvorne snage Srba.
Ove okolnosti ne bi trebale da jačaju ponos niti sujetu monarhista, jer je međunarodno priznanje Srbije i njene monarhije uvek zavisilo od interesa velikih sila. Ustoličenje srpskih dinastija bilo je više rezultat neprihvatanja diplomatskih pokušaja srpskih ustanika da vezivanjem za zapadne sile, preko prihvatanja njihove krune, steknu podršku protiv Turaka. Osim toga, stalno trvenje domaćih dinastija davalo je dodatnu skorojevićevsku boju srpskoj monarhiji i pretorijanski ton njenoj novovekovnoj istoriji. Pretorijanske oficirske garde uvek su bile u blizini dvora. Početkom 1920-ih godina komunistički poslanik Ž.Milojković je monarhijsku skupštinu uveravao da Šumadija nije monarhistička. Tu je narod za poslednjih sto godina jednog vladara ubio sekirom, drugog i trećeg proterao, četvrtog ubio, a petog čak sa ženom ubio. Ove reči potvrdio je i kasniji razvoj.
Vojska je zbacila kneza Pavla marta 1941. a na izborima novembra 1945. narod je zbacio monarhiju, po svemu sudeći ne otuda što je više verovao u demokratičnost novog vladara, nego zato što se prethodni nije osvedočio na ratištu. Osvedočena harizma ratnika je srpskim monarhijama ulivala autoritet, a povlačenje sa bojišta Kralja Nikole i poslednjeg Karađorđevića kastriralo je harizmu njihovih dinastija. U austrijskom i britanskom parlamentarizmu prava krune postepeno su prenošena na manje ili više razvijene staleške parlamente, a na Balkanu su vladari uvek zadržavali natparlamentarnu moć, jer nije bilo staleža niti razvijene buržoazije, sila koje bi ih nagnale na realno konstitucionalizovanje. Najveći deo balkanskih država još je bio u vazalnom položaju pod Osmanskim carstvom u dobu kada su u Evropi apsolutizam zamenile ustavne monarhije. Tek je knez Mihailo Obrenović (1823-1868) stvorio dvor, zakasneli relikt apsolutizma, ukidajući patrijarhalni očev apsolutizam, ustaničkog vođu okruženog momcima. Pašinski konak kneza Miloša Obrenovića (1780-1860) smenjuje dvor kneza Mihaila u dobu kada se u Zapadnoj Evropi snažno širi republikanstvo i organizovani radnički pokret. U Srednjoj, Istočnoj i Južnoj Evropi monarsi su bili realni, a ne simbolički, posednici najviše vlasti i stvarni zapovednici vojske.
Nulti čas srpske monarhijske tradicije nije 1804, niti 1814. godina, jer ustanički vođi nisu odmah birani za monarhe, niti im je ovaj titular bio priznat unutar i van zemlje.Tek 1882. Srbija je postala kraljevina. Sve do 1878. titular srpskih vladara bio je vazalne prirode. Pretpostavka postojane monarhije su državna nezavisnost, homogena nacija, nacionalna crkva, priznata i osvedočena dinastija i plemstvo. Poslednja dva uslova nisu postojala u Srbiji. Labilnost srpske monarhije uzrokovana je nestabilnim načinom izbora vladara i pretnjom rivalske dinastije, takođe snabdevene ustaničkom i boračkom harizmom. Intronizacija mladih dinastija bila je labavo regulisana čak i tradicijom. Vođe ustanka narod je birao aklamacijom, a u miru to su činile oligarhijske grupe ratnika-knezova (ustavobranitelji) ili zaverenika (crnorukci). Vreme je oblikovalo nepoverljive, pritvorne i dušmanske crte prvih srpskih političara (junak i krvopija). Borba za opstanak stvarala je političku kulturu primerenu okruženju, opterećenu lukavošću, pritvornošću, hajdučijom i zavereništvom. Kao da je to uočavala jedino domaća inteligencija formirana na Zapadu. Monarhijski ceremonijal i dvor bili su takođe nerazvijeni. Srpski monarsi-ratnici negovali su nezvanično saobraćanje vladara sa narodom, prisutno još u ustaničkoj tradiciji. Bila je to relativno spontana plebejska kultura mladih dinastija izraslih iz ratnika i stočnih trgovaca, a ne izdvojenog staleškog plemstva sa ekskluzivnom kulturom i stolećima dugim genealoškim stablom. Srpske monarhije bile su u senci antidinastičkih vojnih zavera, a izbor vladara nije bio vezan za čvršći predstavnički sistem. Usled odsustva neprikosnovene dinastičke harizme, položaj kneza i kralja bio je nesiguran i kolebao se između hilijastičke kultizacije ratnika i njegovog iznenadnog sunovrata.
Pretorijanstvo je najvidljiviji segment haotičnog i nebirokratski regulisanog nasleđa srpske monarhije, ne samo u odnosu vladara i podvlašćenih, nego i pogledu stabilnosti harizmatski kvalifikovane kuće – dinastije. Orijentalno nasleđe je ovde ostavilo značajan trag, pre svega kod nestabilnog odnosa vojske i vladara. U sultanizmu su vladari morali stalno podmićivati vojsku darovima i obećanjima, ali su istim sredstvima vojnici i odmamljivani od vladara, pa su ih zbacivali. U Srbiji je vojska obarala ne samo kraljeve nego i dinastije, jer su ove bile neukorenjene. Nije bilo neprikosnovene domaće dinastičke harizme, kao npr. kod Burbona, Hoencolerna ili kod Habzburga. Za specifičnu labilnost srpskih monarhija odgovorna je i Srpska pravoslavna crkva kao glavna “ustanova spasenja”, koja je doduše monopolisala pristup bogu, ali nije bila u toj meri hijerokratski isključiva da bi ustrajavala u stavu da samo vladavina jedne dinastije jemči vezu sa bogovima. Cezaropapistički podređeni patrijarsi i mitropoliti bez većih otpora prenosili su božji dar milosti osloboditeljima i uzurpatorima prestola, a pretorijanci nisu strepeli od uskraćivanje božje pomoći niti od anateme. U permanentnom ratnom stanju bila je suverena oslobodilačka politička kultura. Harizma je sticana na bojnom polju, a ne u crkvi. U ovoj tradiciji i ubistvo vladara (tirana) pravdano je solunaštvom, tj. polaganjem prava boraca na apsolutnu vlast na temelju ratnih zasluga. Moralni kapital boračkog učinka bio je neprikosnoven, a junak je bio stariji od službenika. Toma Vučić nije poštovao Miloša Obrenovića, a Crna ruka je bila stalna pretnja za obe dinastije. Uprkos nastojanju da legitimnost obezbede kombinacijom harizme krvi i crkvenog posvećenja, upravo zbog neprekinutog pretorijanstva, srpske monarhije nisu raspolagale elementarnom birokratskom stabilnošču.
Treba pomenuti još jednu važnu okolnost koja je podrivala stabilnost srpske krune. Nema,naime, stabilne monarhije bez staleške aristokratije kao šireg prstena – oslonca krune. Knez Miloš je sprečio nastanak naslednog plemstva, što će kasnije bitno olakšati posao republikancima. Zauzvrat će dugo Toma Vučić ponavljati “svi smo ravni, što je knjaz to je i svinjar”, a ustavobranitelji su bili latentni republikanci. Odsustvo aristokratije ulivalo je osobenu labilnost srpskim dinastijama, koje su se više oslanjale na vojsku i trgovce. Kod stabilnih dinastija aristokratija (koja se takođe poziva na harizmu “plave krvi”) jeste nužan temelj dinastije, a kralj je prvi plemić. Nasledna aristokratija je životno zainteresovana za naslednu monarhiju i na različite načine je podržava i osmišljava. Srpski dvor lišen oplate plemstva bio je stalno na udaru pretorijanskih grupa. Karađorđe i Miloš stekli su vlast borbom, a ne krvnim pravom. Koliko god bila zaslužena i priznata, njihova boračka harizma i vlast njihovih naslednika, mogla je na sličan način biti od budućeg oslobodioca i kastrirana.
Obaranjem dinastija i sami pretorijanci sticali su harizmu rušitelja prestola (Crna ruka). Miloša su vojvode prognale, a njegovoj mladoj dinastiji vojska je stalno pretila. Uprkos labilnosti, prva srpska vazalna monarhija (kneževina) na čelu sa Milošem obavila je krupne modernizacijske zadatke. Miloš je vladao despotski, ali je u spoljnopolitičkom pogledu ojačao srpsku autonomiju, a u unutrašnjoj politici ozakonio slobodni seljački posed i ubrzao razvoj kapitalizma. Na neki način je učinak svih potonjih monarhijskih režima bio manji od Miloševog.
Aktuelnost i istorijsku funkcionalnost srpske monarhije nemoguće je pratiti izvan sklopa evropskog okruženja.Teško je reći da je sve do početka kratkog 20 veka srpska vladarska kuća, koja se postupno oslobađala istočnjačke boje, bila ispod duha vremena monarhijske Evrope svoga doba. Ona je imala i državotvornu ulogu, jer se Balkan morao prilagođavati političkoj kulturi okruženja. Sve do kraja Prvog svetskog rata dominantna kontinentalna politička kultura bila je monarhijska. Zato je nerealno ceniti da je republikanstvo na Balkanu moglo direktno isteći iz oslobođenja od osmanskog despotizma kao balasta, ali i kao uzora. Po svemu sudeći, to nije bilo moguće sve do kraja Prvog svetskog rata, kada se sa slomom evropskih carevina srušila i monarhijska kultura. Srpska monarhija preživela je ovaj epohalni republikanski udar jer je pripadala taboru ratnih pobednika. Kraj svetskog rata označio je široki izlaz republikanstva na scenu Evrope. Proboj nije uvek bio demokratski. Nemački fašizam je reakcionarni izraz sloma nemačke krune i aristokratije. Pre 1918. republikanstvo, izuzev francuskog i američkog, nije bilo dominantno, niti zarazno. U SAD je republika ustoličena znatno ranije, jer je multinacionalna država bila antiteza pretećem britanskom monarhizmu od koga je izborila nezavisnost. U otporu britanskoj kruni SAD se okreću republici 1783, a na isti način i katolički Irci 1949. Tri francuske republike (Prva 1792-1804, Druga 1848-52, i Treća 1870-1940) takođe nisu sve do kraja Prvog svetskog rata ugrožavale monarhizam. Srpsku monarhiju najviše je uzdrmao slom ruskog carstva.
Po svemu sudeći Oktobarska revolucija jeste najzaslužnija za rušenje evropske monarhijske kulture, jer su pod njenim zaraznim uticajem nezadovoljne radničke i vojničke mase oborile carevine u Nemačkoj i Austro-Ugarskoj. Antimonarhističkih buna bilo je i ranije, ali je tek nakon Prvog svetskog rata u oslabljenim evropskim državama, potresenim ratnim nezadovoljstvom i pod uticajem boljševizma, rušenje prestola postalo delotvorni zarazni virus. Na sličan lančani način odvijalo se rušenje kapitalizma početkom 1920-ih i krajem 1940-ih, ali i nagli slom evropskog socijalizma posle 1989. Na kontinentu su snažni idejnopolitički obrti uvek bili zarazni i brzo se širili po domino efektu (1789, 1848, 1917, 1989) otuda što je evropski etnički izmešani prostor u društvenoekonomskom, verskom i idejnopolitičkom pogledu isprepleten, srodan i povezan. U sklopu sve ubrzanije dinamike širenja ideja, preko socijalnog nezadovoljstva širokih slojeva, a pod uticajem pre svega Oktobarske revolucije, evropska monarhijska kultura dovedena je 1918. do sunovrata. Staro društvo izgubilo je nebesko ovlašćenje, a rušenjem moćnih carstava postale su i i kraljevine anahrone. Slom ruske pravoslavne carevine 1917. bitno je oslabio sve ostale pravoslavne monarhije, gotovo u istoj meri u kojoj su promene u Sovjetskom Savezu krajem 1980-ih godina bile od odlučujućeg značaja za urušavanje evropskog socijalizma.
Doduše, Kraljevina SHS je još kratko vreme bila potrebna Hrvatima i Slovencima zbog straha od obnove Austro-Ugarske i Francuzima kao antikomunistički cordon sanitaire. Ako se uz to imaju na umu permanentno nestabilni balkanski uslovi, gde je u sumrak raspada evropskih carevina nastao i nakon njihovog sloma ostao trajno eksplozivan prostor etnički izmešanih malih nacija i njihovih nedefinisanih granica, lakše je pojmiti težinu stvaranja stabilne monarhije. Slava srpske vojske iz prethodnog rata nije domaćoj monarhiji mogla duže jačati međunarodni ugled, pre svega zbog uspona Nemačke, ali i zbog nezainteresovanosti Sovjetskog Saveza. Istovremeno je solunaštvo (koje je brutalno iskazao Puniša Račić revolverom u parlamentu) trajno remetilo odnose u novoj državi, a jugoslovenstvo je sve više tražilo republikansku federaciju, umesto krutog monarhijskog centralizma. Ukratko, Karađorđevići ni zbog spoljnih, niti zbog unutrašnjih razloga nisu mogli postati Habzburzi, tj. vladari multietničke države. S druge strane, zbog snage Kosovskog mita, osnivačke idejne konstrukcije srpske nacije, monarhija na Balkanu bila je prirodno upućena na jednu crkvu i na jedan narod. Uzgred rečeno, smešno je i pomisliti na mogućnost stvaranja jugoslovenskog plemstva. Slično američkom i irskom antimonarhističkom separatizmu, i hrvatski se uobličavao u naglašenom republikanskom obličju. Na njega je poslednji srpski monarh odgovarao militarističkim ultima ratio : ”Ama doći će njima Pera (Živković), oca im hrvatskog”. Rečju, u Evropi i u Jugoslaviji između dva svetska rata anahronizam krune postao je sasvim upadljiv, a sa jačanjem evropskih i domaćih republikanskih snaga različitog usmerenja (levičarskih i desničarskih) monarhija je postala nepovratna.
Slom carevina značio je i slom klasičnih kraljevina, koje se sada u obliku konstitucionalnih monarhija kostimiraju novim neharizmatskim sadržajima i bore za opstanak. Slom ruskog, nemačkog, austro-ugarskog, i turskog carstva konačno i nepovratno je učvrstio evropsko republikanstvo. Na ruševinama dva zadnja multietnička carstva nastala je višenacionalna jugoslovenska monarhija, opterećena međunacionalnim i socijalnim sukobima i prožeta anahronizmom dei gratia u novoj republikanskoj Evropi. Uprkos unutrašnjim napetostima, Jugoslavija je bila najmaštovitija politička ideja koja je nastala i primenjena u Istočnoj Evropi (Stevan Pavlović), jer je značila raskid kontinuiteta beskonačnog stvaranja etničkih država zasnovanih na tvrdokornom spoju jezičkog i verskog jedinstva, negovanog u školi, parohijskoj crkvi i vojsci. Na ovom konzervativnom jedinstvu počivala je i srpska monarhija, pa je otuda upravo jugoslovenstvo, a ne nacionalizam, bilo njena radikalna antiteza.
Načini ostvarenja jugoslovenske države više svedoče o državotvornom potencijalu raznih političkih kultura nego o njenoj nemogućnosti. Nacionalni, liberalni i levičarski otpori srpskoj kruni počeli su još 1920, a brutalno su obelodanjeni fašističkim atentatom 1934. u Marseju. Republikanci su bili otvoreniji prema prosvetiteljskom i evropskom okruženju, naročito nakon sloma evropskih carevina. Liberalni i komunistički antimonarhizam posvetovljavao je političku kulturu. Kod komunističke vlasti bila je na delu autoritarna modernizacija i kosmopolitizacija, dok je obnovljeni poslesocijalistički višepartijski sistem normalizovao militantni nacionalizam. U opštem okviru oslobodilačke političke kulture tekao je dijalektički sukob balkanskog monarhizma i republikanstva. S druge strane, nacionalni konzervativci gledali su uvek u monarhiji branu ne samo protiv socijalizma i liberalizma, nego i protiv kosmopolitizma i internacionalizma. Kako isti kažu, monarhiju nisu ukinuli Srbi, nego je ova ukinuta Srbima u Jajcu. Idejnopolitička polarizacija ogledala se prilično jasno u podeli na monarhiste i republikance. Monarhizma nema izvan nacionalizma, dok je republikanstvo obuhvatalo i nadnacionalne struje.
Već je pomenuto da je osnovni obrazac pravdanja novovekovnih srpskih monarhija bio jednostran i labilan. Srpske skorojevićevske dinastije i monarhije nisu se pravdale harizmom krvi (dugim redom nasleđa), već pretežno solunaštvom, tj. pravom na neograničenu vlast na osnovu osvedočenog ratnog učinka. Ratniku, ustaniku, po prirodi stvari, pripada neograničena vlast i plen. Svaka harizma se osvedočava, a u hroničnom ratnom stanju najviši ulog je rizikovanje života u borbi. Nakon obožavanja vladara – vojskovođe sledila je njihova demonizacija. Nagli uspon neretko se završavao sunovratom. Spasitelji su lako postajali upropastitelji. U kriznim periodima otkazivanje lojalnosti vladaru bilo je samorazumljivo. Prevrtljivost je bila uslov preživljavanja. Solunaštvo i konverzija su nerazdvojne strane srpske oslobodilačke političke kulture. U ovom sklopu javlja se apologija i detronizacija monarhije.
Ocena monarhije nije potpuna bez ocene monarhističke političke kulture u koju spada i nova monarhistička istoriografija. Vrlo uopšteno rečeno ova zadnja se nalazi u sivoj zoni između kolektivnog pamćenja i istorije. Savremena srpska istoriografija je pod snažnim uticajem potreba sadašnjice ne supevajući dovoljno da očuva rezervat i distancu od kolektivnog pamćenja koje oblikuju nove vladajuće snage. Vruće sećanje dominira nad hladnim, društvenointegrativno pamćenje se izmešalo sa istorijom. Ne samo što u “istoriografiji tranzicije” nije prioritet razdvajanje istorije od pamćenja, nego se kod nas ne razvijaju istorija pamćenja i kultura sećanja, discipline koje se bave proučavanjem uticaja istorije, tj. analizom prisustva slike prošlosti u aktuelnoj svesti pojedinaca, grupa i nacija. Kultura sećanja je važan segment političke kulture. Aktuelnost monarhije naglo je izbila na videlo nakon sloma poslednjeg evropskog socijalističkog sistema u Srbiji 2000. godine. Vlast obnovljenog srpskog kapitalizma vratila je pretendentu na presto posed, doduše bez dvorskog ceremonijala. Ponovno uvođenje u posed pretendenta na srpski presto trebalo je da još više istakne radikalni raskid sa “komunističkim periodom”. Iz istog razloga i srpski krupni kapital ubzano se pravoslavizira, naglašava patriotsku retoriku, a verovatno bi iz straha od levice prihvatio i monarhiju. Monarhija je “revoluciji iz 2000” bila sredstvo za podvlačenje novog nultog časa.
U isto vreme u javnosti se aktivira uloga tzv. krunskog saveta, sa jasnim restaurativnim pretenzijama. Ovde je važno napomenuti da su apologete monarhije, ne manje od monarha, ogledalo političke kulture. Utoliko nije ni čudno što i monarhija ima svoju inteligenciju. Bilo bi pogrešno misliti da je presedan i paradoks to što se u Srbiji danas dobar deo monarhističke inteligencije regrutuje iz bivših uglednih komunista (P.Nikolić, R.Stojanović, V.Drašković). Ovaj proces samo je uži i manje značaj rukavac opšteg toka konverzije s leva udesno. Možda bi se mogao nazvati dvostrukom konverzijom. Nije, naime, reč samo o zaokretu od pravdanja socijalizma ka apologiji kapitalizma, nego i o obrtu od republikanstva ka monarhizmu. Ovi zaokreti različito se obrazlažu, a pravdanja duple konverzije trivijalizovana su. Bilo bi neopravdano isticati presedan ovih zaokreta. Stvari postaju manje zagonetne ako se ima na umu da je u političkoj kulturi nestabilnog balkanskog prostora konverzija više pravilo, nego izuzetak. Najpre je J.Cvijić, a zatim i V. Dedijer, u naglašeno krutom boračkom mentalitetu uočio sklonost koja mu je potpuno oprečna. To je konvertitstvo ili dogmatsko preobraćanje kao sastavni deo dinarskog mentaliteta.
Cvijić je pisao o konvertiranju i promeni vere usled seobe i teškog života (islamizovanje i katoličenje). Strasnu borbu protiv Turaka smenjivala su razdoblja prelaženja u tursku službu (Dedijer 1991). U odnosu prema vođi konvertitsvo je još trajnije i upadljivije. Ogleda se u kolebanju između oduševljenog prihvatanja i strasnog demonizovanja, od potpune odanosti do mržnje, od gole apologije do negiranja svakog učinka. Egzistencijalna ugroženost i pragmatizam, neobuzdane nade i razočarenja jesu neke od okolnosti koje mogu pomoći poimanju konverzije kao skoro normalnog segmenta političke kulture, a ne kao nenadanih zaokreta, koje treba moralistički osuđivati. To što i Tito, kao žrtva osvete bivših lakeja, nije prošao bolje od srpskih kraljeva samo svedoči o konverziji kao procesu dugog trajanja.
Prvi zadatak kritičke istorije nije brisanje vlastite prošlosti, nego kritički zaborav njene lažne slave. Kakav je zaborav aktivan u poslesocijalističkom svetu? Samo naizgled je prirodan i spontan. Rušenje Titovih spomenika i masovnu osudu socijalizma kao totalitarne prošlosti prati ćutanje o vlastitoj upletenosti u bivši režim. Iz ove napetosti radjaju se nove isključivosti prenaglašenog pokajanja: nova lojalnost dokazuje se žestokim demonizacijama socijalizma. Praćena je iskrivljenim samopoimanjem konvertita kao žrtava socijalizma ili unutrašnjih disidenata. Suočavanje sa prošlošću odvija se na javnom društveno poželjnom ceremonijalnom planu antikomunizma. Antikomunizam je okvir novog poretka sećanja, ali i zaborava. To je nekažnjeni prostor za pokazivanje vlastite demokratske usmerenosti i lojalnosti novom duhu vremena, dok je na planu pojedinačne biografije suočavanje sa komunističkom prošlošću ne toliko tabuizirano koliko ignorisano kao nebitan detalj biografije. I ovde je stvorena prećutna zajednica zaborava konvertita oko gledišta da je komunistička prošlost nebitna, slučajna i prolazna epizoda koju ne treba pominjati.
Bilo bi pogrešno zaokret ka monarhizmu objašnjavati samo nepostojanošću idejnopolitičkog opredeljenja usled egzistencijalne ugroženosti. U svakoj krizi javlja se zov za jedinstvom čiji je simbol harizmatski junak i nepogrešivi vođa. Odavno je uočeno da rasulo stvara potrebu za ocem nacije, nepogrešivim autoritetom, stožerom okupljanja i neprikosnovenim nacionalnim simbolom. Manje ili više iracionalizovano jedinstvo grupe (klase, nacije, rase) traži čelnike naročitog soja. Krajem 1980-ih lični znamen srpskog jedinstva još uvek je mogao da predstavlja komunista, da bi se početkom 21. veka nacionalna potreba Srba radikalizovala u još neodgovornijem pravcu i počela da iskazuju u restaurativnom zovu za kraljem, jer je nacija obezglavljena i u državnom pogledu razbijena. Iznova se sugerira da nacija ne može biti bez poglavara čiji autoritet treba bezuslovno osigurati, a u ovom momentu ta potreba kostimira se ustavnom monarhijom. Potreba za kraljem pravda se i savremenom nestabilnom političkom strukturom koja je lišena nadpartijske instance. Načelo “Kralj kraljuje, a ne vlada”- tvrde savremeni monarhisti ublažilo bi nestabilnost države nastalu usled stranačkih sukoba. Briga za državno jedinstvo kod mnogih je pobudila sumnju u republikanstvo. Udeo bivših komunista u krunskom savetu i oko njega može takođe biti svedočanstvo dvoznačnosti domaće političke kulture, uprkos tome što je konverzija normalizovana. Možda i otuda što se opaska da je najteže prvi put prevjeriti na svakoj novoj prekretnici iznova potvrđuje.
Zalaganje bivših komunista za monarhiju može se, kao uostalom i kod ostalih konvertita i renegata, uopšte tumačiti kao izraz prenaglašenog pokajanja radi dokazivanja nove lojalnosti, ali i kao spontana psihološka čvrstorukaška reakcija. Naime, što su bile veće nade, to je bolnije otrežnjavanje i dublje razočarenje. Kao da su se najvatreniji, a ne najdosledniji komunisti najbrže i razočaravali. Intelektualci ova kolebanja iz ekstrema u ekstrem samo naizgled veštije osmišljavaju i pravdaju kvazikonstitucionalnom frazeologijom (demokratiji je potrebno da “kralj kraljuje”) ili konzervativnom retorikom (“bog, kralj, domaćin”). Bar za sada ostaje opori ukus “patriotizma”: ako je u pitanju nacionalno jedinstvo žrtvovaćemo i odgovornost poglavara.
Iz rečenog ne sledi da je novovekovna srpska monarhija bila od početka istorijski nefunkcionalna, a još manje da je uvek bila anahrona. Funkcionalnost srpske monarhije treba pažljivo raščlanjavati i istorično tumačiti uklapajući je uvek u širi sklop okruženja i dominantne političke kulture svakog užeg istorijskog razdoblja. U celini uzev, srpska monarhija u 19. veku nije imala alternativu, a u otporu osmanskom carstvu potvrdila je državotvornu ulogu. Sa epohalnim zemljotresnim promenama sveta nakon Prvog svetskog rata labilna monarhija bila je osuđena na propast. Jugoslavija između sva svetska rata bila je anahrona zbog monarhizma, a ne zbog jugoslovenstva, a u 21. veku povratak kruni direktno ide “uz nos” istoriji. Teško je naći državu koja se, naime, nakon poluvekovnog republikanskog razdoblja, vratila monarhiji. Vaspostavljanje monarhije u Srbiji samo bi osnažilo prisutne stereotipe o nepopravljivom balkanizmu nacije. Da li je savremeno prizivanje monarhije samo pokušaj obnove mitske oslobodilačke slave u sadašnjici koja nema šta drugo da slavi ? Ili je možda govor o srpskoj monarhiji danas upadljiv zato što je od nje jako malo preostalo u kolektivnom pamćenju. Mitska monarhija najpre se izgubila u komunističkoj autoritarnoj modernizaciji, a danas je ugrožava i neherojsko pamćenje globalizacije. Najposle da li monarhiju treba čuvati samo zbog identiteta njenih čuvara-istoričara? Ili je kao i svakoj sadašnjici i srpskom kapitalizmu potrebna slavna pozadina u kojoj oskudeva, a koju treba stvoriti bar rekonstrukcijom monarhijske prošlosti. Uprkos rečenom, savremeni monarhisti mogu biti korisni jer nas podsećaju na oprez i potrebu raspoznavanja prerušenih verzija monarhizma?
Časopis za suvremenu povijest, 2005.
Peščanik.net, 31.08.2005.
http://pescanik.net/monumentalizacija-srpske-monarhije/
